De rol van biodynamie in de wijnbouw: een kritisch wetenschappelijk essay

De biodynamische landbouw, ontwikkeld door Rudolf Steiner in 1924, heeft zich in de afgelopen eeuw ontwikkeld tot een opmerkelijk fenomeen in de landbouwwereld. Vooral in de wijnbouw hebben biodynamische praktijken een bijzondere aantrekkingskracht gekregen op wijnproducenten. Dit roept interessante vragen op: waarom lijken wijnbouwers gevoeliger te zijn voor deze esoterische benadering van landbouw dan andere professionele landbouwcategorieën? Kan een methode die bijna honderd jaar geleden werd ontwikkeld en gebaseerd is op spirituele overtuigingen, standhouden onder het kritische oog van moderne wetenschap? En misschien wel het meest intrigerend: hebben kosmische krachten, zoals Steiner beweerde, daadwerkelijk invloed op de wijnstok en de kwaliteit van wijn?

Dit essay onderzoekt kritisch de rol van biodynamische praktijken in de wijnbouw, waarbij wetenschappelijke inzichten worden geconfronteerd met de filosofische en spirituele uitgangspunten van biodynamie.

De aantrekkingskracht van biodynamie voor wijnbouwers

Wijnbouwers lijken inderdaad meer dan andere landbouwprofessionals aangetrokken tot biodynamische praktijken. Dit is een opmerkelijk fenomeen dat nadere analyse verdient. Zoals Christian de Carné Carnavalet, een kritische agronoom, opmerkt: “Waarom deze belangstelling van de kant van gecultiveerde, intelligente mannen en vrouwen voor deze esoterische vorm van landbouwbenadering?”

Er zijn verschillende factoren die deze affiniteit kunnen verklaren:

De filosofische dimensie van wijnbouw

Wijnbouw onderscheidt zich van andere landbouwpraktijken door een sterke culturele en filosofische dimensie. Wijn wordt al millennia beschouwd als meer dan een landbouwproduct - het is een cultureel artefact met spirituele connotaties. Wijn is verbonden met traditie, terroir en het uitdrukken van een specifieke plaats en tijd. Deze filosofische benadering maakt wijnbouwers mogelijk ontvankelijker voor de holistische wereldvisie van biodynamie, die de wijngaard beschouwt als een levend organisme dat in harmonie moet zijn met kosmische ritmes.

Het kwaliteitsvraagstuk

Topwijnproducenten streven voortdurend naar onderscheidend vermogen en excellentie. Biodynamie biedt een manier om zich te differentiëren op een steeds competitievere markt. Domeinen als Leroy in Bourgondië en vele andere prestigieuze wijngaarden hebben biodynamische praktijken omarmd, waardoor een perceptie is ontstaan dat biodynamie geassocieerd is met kwaliteit en exclusiviteit. Dit is een zichzelf versterkend effect: hoe meer gerespecteerde wijnmakers biodynamisch gaan werken, hoe meer anderen worden aangemoedigd deze weg te volgen.

Respons op industrialisatie

De opkomst van biodynamie kan ook worden gezien als een reactie op de industrialisatie van de landbouw. Wijnbouwers, met hun focus op ambachtelijke productie en terroir-expressie, kunnen zich verzetten tegen een meer industriële benadering. Zoals een Belgische wijnkenner opmerkt: “De biodynamische aanpak is zowat de antipode van de industriële aanpak in de conventionele wijnbouw. Biodynamie is een kunst, geen aaneenschakeling van technische procedures.”

De wetenschappelijke evaluatie van biodynamische claims

Biodynamie is gebaseerd op een reeks praktijken en preparaten die volgens volgers de gezondheid van de bodem, plant en uiteindelijk de wijn bevorderen. Maar hoe houden deze claims stand vanuit wetenschappelijk perspectief?

De kern van biodynamische praktijken

Biodynamische wijnbouw omvat verschillende specifieke praktijken:

1. Preparaten: De beroemde negen biodynamische preparaten (zoals de “hoornmest” 500 en “hoornsilicea” 501) worden verondersteld de bodemvruchtbaarheid, plantengroei en weerstand tegen ziekten te verbeteren.
2. Kosmische timing: Landbouwactiviteiten worden gepland volgens een biodynamische kalender die rekening houdt met de stand van de maan, planeten en sterrenbeelden.
3. Holistische benadering: De wijngaard wordt beschouwd als een zelfvoorzienend ecosysteem waar biodiversiteit wordt aangemoedigd.

Wetenschappelijke bevindingen

Vanuit wetenschappelijk perspectief zijn er verschillende observaties te maken:

1. De bodemkwaliteit

Er is groeiend wetenschappelijk bewijs dat bepaalde biodynamische praktijken, zoals intensief composteren en het bevorderen van biodiversiteit, inderdaad de bodemgezondheid kunnen verbeteren. Uit veldstudies blijkt dat biodynamisch beheerde wijngaarden vaak een hogere microbiële biodiversiteit in de bodem hebben, wat kan bijdragen aan een gezonder wortelsysteem en mogelijk betere druivenkwaliteit.

Zoals Philippe Armenier, een bekende biodynamische consultant, opmerkt: “Biodynamische preparaten zoals hoornmest ontwikkelen echt een sterk wortelsysteem en helpen de wortels om dieper en breder te gaan en meer voedingsstoffen te verkennen.”

2. De kosmische invloeden

De meer controversiële aspecten van biodynamie betreffen de veronderstelde invloed van kosmische ritmes op plantengroei. Wetenschappelijk onderzoek heeft tot nu toe geen consistent bewijs geleverd voor de stelling dat maanfasen of planetaire standen een significante invloed hebben op plantengroei of wijnkwaliteit die verder gaat dan de bekende invloeden van seizoenen en dagelijkse lichtcycli.

Carnavalet stelt kritisch: “De wetenschap zegt niets over dit onderwerp omdat niemand ooit heeft gedacht dat het onderwerp de moeite waard was om te bestuderen, aangezien de dagelijkse praktijk sinds eeuwen laat zien dat deze invloed geen bewezen basis heeft.”

3. De preparaten

De specifieke biodynamische preparaten, zoals hoornmest (500) en hoornsilicea (501), zijn wetenschappelijk moeilijk te evalueren. Enerzijds bevatten ze organisch materiaal dat in principe de bodem kan verrijken, maar anderzijds worden ze in zulke homeopathische doses toegepast dat hun directe fysisch-chemische impact op grote schaal twijfelachtig is.

Carnavalet merkt op: “De silice van hoorn en zijn eponieme bereiding hebben hun gunstige geheimen voor de gewassen nog niet onthuld.”

De spanning tussen wetenschap en spiritualiteit

Het debat rond biodynamie draait vaak om de spanning tussen wetenschappelijke rationaliteit en spirituele of filosofische benaderingen. Zelfs onder biodynamische wijnbouwers bestaat er onenigheid over welke aspecten van biodynamie wetenschappelijk onderbouwd zijn en welke meer in het spirituele domein vallen.

Vanuit wetenschappelijk perspectief kan worden gesteld dat een deel van de effectiviteit van biodynamische wijnbouw te wijten is aan de nauwgezette aandacht voor het gewas en de bodem, ongeacht de spirituele overtuigingen die eraan ten grondslag liggen. De rituele aspecten van biodynamie kunnen bijdragen aan een grotere betrokkenheid en zorgvuldigheid van de wijnbouwer.

Zoals Samantha Cole-Johnson opmerkt in een artikel voor Jancis Robinson: “Biodynamie is een verdeeld onderwerp, zelfs onder de beoefenaars ervan. Aan de ene kant heb je de praktische elementen van landbouw zonder industriële inputs - een focus op composteren, bodembedekkers en homeopathische preparaten, gecombineerd met strikte beperkingen op pesticiden, herbiciden, fungiciden en meststoffen. De meeste mensen zijn het erover eens dat deze elementen van invloed zijn op de algemene gezondheid van de boerderij. Aan de andere kant kan biodynamica volledig onbewijsbare spirituele en metafysische elementen bevatten. Het zijn deze elementen die kunnen leiden tot spot voor het ganse wijngebeuren.”

Biodynamie in de moderne context

Een belangrijke vraag is of een methode die in 1924 werd ontwikkeld, kan standhouden in het licht van moderne agronomische, biologische en microbiologische kennis.

Historische context

Steiner ontwikkelde zijn biodynamische theorieën in een tijd waarin de landbouw drastisch aan het veranderen was. De industrialisatie van de landbouw, met de opkomst van synthetische meststoffen en pesticiden, was in volle gang. Zijn ideeën kunnen worden gezien als een reactie op deze ontwikkelingen, een poging om terug te keren naar een meer holistische benadering van landbouw.

Carnavalet merkt op: “Steiner kon deze microbiologische mechanismen en hun invloeden niet kennen, omdat ze pas lang na zijn dood, minder dan een halve eeuw geleden, aan het licht kwamen. Deze man kende alleen de beginselen van de wetenschappelijke omgeving die onderzoekers ertoe aanzette om de microbiële weg van de bodem te onderzoeken.”

Moderne adaptaties

Interessant is dat veel moderne biodynamische wijnbouwers een pragmatische benadering hebben aangenomen, waarbij ze aspecten van biodynamie combineren met moderne biologische en duurzame landbouwtechnieken. Dit wijst op een evolutie van biodynamie als levende praktijk, in plaats van een rigide dogma.

In Californië bijvoorbeeld worden momenteel wetenschappelijke studies uitgevoerd naar de vergelijking tussen regeneratieve (waaronder biodynamische) en duurzame wijnbouwtechnieken. Robert Hall Winery’s driejarige studie zal aspecten vergelijken zoals “organische koolstofniveaus in de bodem, bodemmicrobiologie, pesticideresiduen, organische stof, verschillen in fauna/flora, opbrengst, Brix, pH, TA, en plagen en ziekten.” Dit soort wetenschappelijke evaluaties kan helpen om de werkelijk effectieve aspecten van biodynamie te onderscheiden van de meer controversiële elementen.

Het commerciële succes en de toekomst van biodynamische wijn

Ondanks de wetenschappelijke controverses rondom biodynamie, is het commerciële succes ervan in de wijnwereld onmiskenbaar. Meer en meer wijngaarden zijn tegenwoordig biodynamisch gecertificeerde wijngaarden en het aantal groeit exponentieel.

Kwaliteitsperceptie

Een belangrijk aspect van het succes van biodynamische wijn is de perceptie van superieure kwaliteit. Zoals een Belgische wijnkenner stelt: “Een goede proever zal de uiterste finesse opmerken die men niet in andere wijn ontdekt. Deze wijnen zijn altijd van betere kwaliteit.” Of deze perceptie gebaseerd is op daadwerkelijke smaakvoordelen, de placebo-effecten van kennis over de productiewijze, of de verhoogde aandacht voor detail tijdens het wijnmaken, blijft een punt van discussie.

De duurzame landbouwbeweging

Biodynamie kan ook worden gezien als een pionier van de bredere beweging naar duurzame en regeneratieve landbouw. Veel van de kernprincipes van biodynamie, zoals het belang van bodemgezondheid, biodiversiteit en verminderde afhankelijkheid van synthetische inputs, zijn nu mainstream geworden in de duurzame landbouwbeweging.

Zoals Cole-Johnson opmerkt: “Onze collectieve bewustwording van regeneratieve landbouw is gebouwd op tientallen jaren van praktische experimenten, observatie en samenwerking van een handvol biodynamische en biologische practitioners.”

De toekomst: naar een geïntegreerde benadering

De toekomst van biodynamie in de wijnbouw lijkt te liggen in een meer geïntegreerde benadering, waarbij de praktische, bewezen aspecten worden behouden en gecombineerd met wetenschappelijke inzichten. De groeiende belangstelling voor biologische en regeneratieve landbouw biedt een kader waarin biodynamische inzichten kunnen worden geëvalueerd en geïntegreerd op basis van hun daadwerkelijke effectiviteit, in plaats van hun spirituele oorsprong.

Concluderend kunnen we stellen dat de rol van biodynamische praktijken in de wijnbouw zich bevindt zich op het snijvlak van wetenschap, filosofie en economie (lees commerciële marketingstrategie). De aantrekkingskracht voor wijnbouwers kan worden verklaard door een combinatie van factoren, waaronder de filosofische dimensie van wijnbouw, de zoektocht naar kwaliteit en onderscheiding, en een reactie op industrialisatie.

Vanuit wetenschappelijk perspectief hebben sommige aspecten van biodynamie, zoals de focus op bodemgezondheid en biodiversiteit, aantoonbare voordelen. Andere elementen, zoals de kosmische timing en homeopathische preparaten, blijven controversieel en missen robuuste wetenschappelijke onderbouwing.

Wat echter niet kan worden ontkend, is de impact die biodynamie heeft gehad op de wijnwereld. Door de aandacht te richten op duurzaamheid, terroir-expressie en holistische landbouw, heeft biodynamie bijgedragen aan een bredere verschuiving naar meer bewuste en duurzame wijnbouwpraktijken.

De toekomst van biodynamie in de wijnbouw ligt waarschijnlijk in een gebalanceerde benadering die het beste van verschillende werelden combineert: de holistische visie en zorgvuldige aandacht voor detail van biodynamie, de empirische rigeur van de wetenschap, en de praktische wijsheid van generaties wijnbouwers. In deze synthese kan de wijnbouw een model worden voor een landbouw die tegelijkertijd duurzaam, productief en betekenisvol is.

De laatste woorden van Carnavalet bieden een genuanceerde samenvatting: “De mysteries van Steiners leer worden onthuld door de wetenschap, met uitzondering van kosmische invloeden die tot het domein van geloof behoren en niet tot aardse realiteiten.” In deze spanning tussen wetenschap en geloof, tussen het meetbare en het onmeetbare, blijft biodynamie een fascinerende case study in de evolutie van landbouwpraktijken in de moderne tijd.

Rudi D'Hauwers - wetenschapper en geograaf - 9 april 2025