Het moet niet altijd over wijn gaan, niewaar? Zet je schrap, pak een kop koffie (of iets sterkers, afhankelijk van je persoonlijke technostressniveau), en leun achterover. We gaan op een hilarische, ietwat cynische, maar o zo herkenbare tijdreis door de eeuwenoude menselijke traditie van… volledig de pan uit flippen bij elke nieuwe uitvinding. Onze gids? De geschiedenis zelf, die ons keer op keer hetzelfde deuntje voorspeelt.
De zoete geur van technologische vooruitgang! Ruikt het niet heerlijk naar… verdoemenis? Naar massawerkloosheid? Naar het definitieve einde van de menselijke beschaving zoals we die kennen? Als je de krantenkoppen, de social media feeds, en de bezorgde blikken van je buurman mag geloven, staan we aan de vooravond van de AI-Apocalyps. ChatGPT schrijft straks niet alleen je sollicitatiebrief, maar ook je ontslagbrief, en dient die vervolgens persoonlijk in bij je robot-manager terwijl een drone je uit je (nu onbetaalbare) huis zet. "De robots nemen het over!" klinkt het unisono. "AI zal ons allemaal werkloos maken!" galmt het na.
Klinkt bekend? Dat zou het moeten. Want deze panische kakofonie over Kunstmatige Intelligentie is net zo origineel als een coverband die wéér "Wonderwall" van Oasis speelt. Het is een remake, een reboot, een legacy sequel van een film die we al eeuwenlang in première zien gaan. Welkom bij de nieuwste aflevering van "Mensheid vs. De Machine (of het Schriftrolletje, of de Stoompijp, of de Gloeilamp...)".
Door de geschiedenis heen heeft elke grote technologische doorbraak, werkelijk elke, een vergelijkbare golf van existentiële angst en maatschappelijke paniek veroorzaakt. Van de nederige boekdrukkunst tot de bulderende stoommachine, van de flikkerende elektriciteit tot het alomtegenwoordige internet – telkens weer dachten we: "DIT is het. Het einde der tijden. Pak de hooivorken en fakkels, mensen!" En telkens weer bleken die angsten, nou ja, laten we zeggen: lichtelijk overdreven. Vaak zelfs ronduit lachwekkend achteraf.
In deze historisch (on)verantwoorde analyse, gaan we kijken hoe wij, de Homo Sapiens Sapiens (de 'wijze, wijze mens', proest), steeds weer in exact dezelfde psychologische val trappen. We ontleden het patroon, lachen om onze voorouders (en stiekem een beetje om onszelf), en proberen te begrijpen wat dit ons leert over onze huidige, hypermoderne, AI-gedreven paniekaanval. Spoiler alert: waarschijnlijk niet genoeg om de volgende keer niet weer te panikeren.
Akte 1: De oer-paniek – Help, de letters komen!
Laten we de tijdmachine instellen op het oude Griekenland. Sandalen, toga's, filosofische discussies op de agora... en de eerste geregistreerde technologische paniekzaaier: niemand minder dan de grote Socrates. Ja, die Socrates. De man die we nu eren als de vader van de westerse filosofie, was destijds blijkbaar de eerste tech-scepticus. Zijn doelwit? Een uitvinding die we nu zo fundamenteel vinden dat we er nauwelijks bij stilstaan: het geschreven woord.
Socrates zit op een marmeren bankje, omringd door zijn discipelen, hoofdschuddend terwijl iemand een papyrusrol uitrolt. "Jongens, jongens," horen we hem bijna zeggen (via de geschriften van zijn leerling Plato, ironisch genoeg), "dit schrift... dit is foute boel! Dit leidt tot 'een vorm van vergetelheid'!" Hij zag het al helemaal voor zich: een generatie lamzakken die niets meer uit hun hoofd hoefden te leren, omdat het toch allemaal opgeschreven stond. Hun breinen zouden verschrompelen tot het formaat van een olijf! Het geheugen, die nobele spier, zou afsterven! Mensen zouden lui worden, passieve consumenten van informatie in plaats van actieve denkers. Klinkt dat vaag bekend in relatie tot Google of Wikipedia? Precies.
Maar Socrates' zorgen gingen dieper. Geschreven teksten, zo jammerde hij, konden "zich niet verdedigen". Als je een boek een lastige vraag stelde, staarde het je alleen maar dom aan. Het had altijd de "hulp van hun vader nodig" (de auteur) om correct geïnterpreteerd te worden en niet misbruikt te worden voor allerlei snode plannen. Fake news avant la lettre! Hij voorspelde plechtig dat dit hele 'schrijven' een marginale hobby zou blijven, een voetnoot in de geschiedenis.
Jammer voor Socrates. Hoe pijnlijk fout kun je zitten? Het geschreven woord werd niet de ondergang, maar juist de funderingvan kennisoverdracht, wetenschap, literatuur, en ja, zelfs de filosofie die jouw naam vereeuwigde. Maar zijn oervrees – de angst dat een nieuw communicatiemiddel ons denkvermogen aantast, ons dommer maakt, ons passief maakt – dat zien we sindsdien bij elke technologische revolutie terugkeren. Het is de grondtoon van onze technopanische symfonie.
Akte 2: De Gutenberg-gekte – Massaproductie van kennis?
Spoelen we een kleine twee millennia door. Europa, midden 15e eeuw. Johannes Gutenberg, een handige harry uit Mainz, knutselt wat met losse letters een boekdrukpers in elkaar. Het resultaat: de boekdrukkunst met losse letters. Revolutionair? Zeker. Iedereen blij? Nou... nee.
Vooral de katholieke kerk, destijds de onbetwiste monopolist op het gebied van informatie en Waarheid (met hoofdletter W), zag de bui al hangen. Voorheen waren het hun vrome, geduldige kopiisten – voornamelijk monniken – die maanden-, zo niet jarenlang zwoegden om één enkel manuscript met de hand over te schrijven. Kennis was schaars, duur, en vooral: gecontroleerd. En toen kwam Gutenberg, die plotseling boeken kon uitpoepen als konijnenkeutels. Tegen 1500 waren er al zo'n 30.000 verschillende werken gedrukt, met een geschatte totale oplage van acht miljoen exemplaren! Acht miljoen! In 250 Europese steden! De horror!
De kerk zag haar informatiemonopolie verdampen als wijwater in de woestijn. Wat als het gepeupel nu zelf de bijbel ging lezen en interpreteren? Wat als ze boeken lazen die de kerk vervelend vond? Wat als ze aan hun lokale geestelijkheid gingen twijfelen? Of – huiver – zich zelfs van de kerk zouden afkeren? Dit kon niet goed gaan. Dit was vragen om problemen, om ketterij, om chaos!
De reactie liet niet lang op zich wachten. In de 16e eeuw werd de geïnstitutionaliseerde censuur geboren. Indexen van verboden boeken werden opgesteld. Drukkers, lezers en bezitters van 'foute' literatuur konden rekenen op zware straffen. Het was een poging de geest weer in de fles te krijgen, de controle terug te pakken. Tevergeefs, natuurlijk. De boekdrukkunst democratiseerde kennis, voedde de Reformatie, de Verlichting, de wetenschappelijke revolutie. De alfabetiseringsgraad steeg. De wereld veranderde voorgoed.
Maar de paniek was reëel. De angst voor ongecontroleerde informatieverspreiding, voor het ondermijnen van gevestigde autoriteiten, voor 'gevaarlijke' ideeën die de massa konden bereiken – ook dat is een refrein dat we steeds opnieuw horen. Denk aan de paniek rond pamfletten, kranten, radio, televisie, en ja, het internet en social media vandaag. De technologie verandert, de angst blijft opvallend constant.
Akte 3: Stoom & smeer – De industriële apocalyps
Nu een sprong naar de 18e en 19e eeuw. James Watt verbetert de stoommachine zodanig dat deze plotseling efficient werd (75% minder brandstofverbruik, meldt het bron-orakel). Zijn patent uit 1769 ontketent een industriële revolutie. Tegen het einde van de 18e eeuw tuffen er al 500 van zijn machines. Fabrieken schieten als paddenstoelen uit de grond. Steden exploderen. De wereld gaat op stoom!
En ja, dit bracht echte problemen met zich mee. Sociale ontwrichting? Jazeker. Arbeiders die veertien uur per dag ploeterden in gevaarlijke, smerige fabrieken voor een hongerloon? Check. Kinderarbeid onder levensgevaarlijke omstandigheden? Dubbelcheck. Woningnood, krottenwijken, cholera? Helaas, check. De "sociale kwestie" was geen verzinsel, het was bittere realiteit. Vakbonden, arbeidswetten, leerplicht, woningwetten – ze kwamen er niet voor niets.
Maar naast deze terechte zorgen over de gevolgen van de industrialisatie, was er ook de meer fundamentele, technologische paniek. De angst voor de machine zelf. De angst dat ambachtelijk vakmanschap zou verdwijnen. De angst dat de mens gereduceerd zou worden tot een radertje in een zielloos mechanisch proces. De luddieten, die fabrieken bestormden en machines kort en klein sloegen, waren niet alleen boos over lage lonen; ze voelden een diepe afkeer van de nieuwe, mechanische orde die hun wereldbeeld en levenswijze bedreigde.
Weer zien we het patroon:
- Weerstand:gevestigde belangen (ambachtslieden, landadel) zien hun positie bedreigd.
- Sociale Ontwrichting:de nieuwe technologie gooit bestaande structuren overhoop en creëert nieuwe problemen (slechte arbeidsomstandigheden, verstedelijking).
- Maatschappelijke Aanpassing:langzaam maar zeker ontstaan er nieuwe regels, wetten en sociale structuren om de negatieve gevolgen op te vangen (arbeidswetgeving, sociale voorzieningen).
- Acceptatie:de technologie wordt onderdeel van het 'nieuwe normaal'.
En ja hoor, als we naar AI kijken, zien we precies ditzelfde script zich ontvouwen. Angst voor baanverlies (de neo-luddieten?), zorgen over ethiek en ongelijkheid (de nieuwe sociale kwestie?), roep om regulering (de nieuwe arbeidswetten?), en uiteindelijk... waarschijnlijk een vorm van acceptatie en integratie. De geschiedenis herhaalt zich, niet als tragedie of klucht, maar als een soort eeuwigdurende sitcom met een voorspelbare plotlijn.
Akte 4: De 20e eeuw – Elektriciteit, golven uit de ether en atoomangst
De 20e eeuw deed er nog een schepje bovenop. De technologische wonderen volgden elkaar in snel tempo op, en onze collectieve paniekknop werd steeds gevoeliger.
Elektriciteit: de onzichtbare tovenaar
Vandaag drukken we op een knop en het licht gaat aan. Big deal. Maar begin 20e eeuw was elektriciteit nog een "geheimzinnige" en "mystieke" kracht. Mensen waren stomverbaasd door "vlamloos licht". Het grensde aan het bovennatuurlijke! Eeuwenoude angsten voor onweer en statische elektriciteit (de enige 'elektriciteit' die men kende) speelden op. Thomas Edison, de grote innovator, werd gezien als een soort moderne tovenaar. Zijn voorspelling dat elektriciteit ooit goedkoop zou zijn, werd met scepsis ontvangen. Wat eerst een luxe voor de rijken was, werd gemeengoed, maar niet zonder de nodige huiver voor deze onzichtbare, ongrijpbare kracht die door draden kroop. De cijfers liegen er niet om: van 16,5 TWh in België in 1960 naar 41 TWh tien jaar later. Het jaarverbruik per inwoner verdubbelde bijna! We omarmden de 'magie', maar de onderliggende angst voor het onzichtbare en oncontroleerbare bleef sluimeren.
Radio: hersenspoeling uit de ether
"Je ziet eigenlijk bij elke nieuwe technologie dat er een soort morele paniek ontstaat over de kracht ervan," zegt een wijze onderzoeker in onze brontekst. Met de radio was het niet anders. Marconi's uitvinding (1895) bracht stemmen en muziek uit het niets de huiskamer binnen. Fascinerend? Ja. Een beetje eng? Ook. De angst ontstond dat mensen gehypnotiseerd zouden raken door die onzichtbare stemmen. Dat ze hun eigen kritische denkvermogen zouden verliezen. Radio werd een sociaal bindmiddel, bracht nieuws en vermaak, en gaf de jeugd (volgens sommigen) een "veel progressievere kijk op de samenleving". Maar de Tweede Wereldoorlog toonde de duistere kant: radio als krachtig propagandamiddel. De angst voor "hersenspoeling" door onzichtbare golven was geboren. Een angst die naadloos overging op televisie, en die we nu projecteren op algoritmes en AI die onze gedachten zouden manipuleren. Het medium verandert, de angst voor beïnvloeding blijft.
Kernenergie: van utopie naar apocalyps
Na de Tweede Wereldoorlog kwam er een nieuwe technologische Grote Boze Wolf: kernenergie. Ironisch genoeg werd het in de jaren '50 nog bejubeld als dé energiebron van de toekomst. Vele regeringen zagen het als dé oplossing voor slinkende energievoorraden. "ALLEEN ATOOMKRACHT UITKOMST VOOR ENERGIEBEHOEFTE", kopte een Nederlandse krant in 1957 nog optimistisch. Atoomkracht zou ons een stralende toekomst brengen!
Toen kwam de Koude Oorlog. De wapenwedloop. De dreiging van een nucleaire holocaust. De strategie van "wederzijdse afschrikking" (MAD - Mutually Assured Destruction, een toepasselijker acroniem bestaat bijna niet). De perceptie kantelde volledig. Atoomkracht werd synoniem met vernietiging, met onzichtbare straling, met rampscenario's. Mensen oefenden met schuilen onder tafels (alsof dat helpt tegen een kernbom), er ontstond een brede anti-kernenergiebeweging. De angst voor een technologie die buiten onze controle raakt en catastrofale gevolgen kan hebben – hallo, AI-existential risk-debat! Het is weer hetzelfde liedje, alleen met een andere stralingswaarde.
Akte 5: Digitaal doodvonnis? Computers, Y2K en het Web van wanhoop
En toen kwamen de computers. Eerst grote, logge mainframes in de jaren '70, die meteen de angst voor "Big Brother"aanwakkerden. Een alziende, alwetende machine die onze privacy zou vernietigen en onze autonomie zou ondergraven. Ironisch genoeg werd een populair computerbeveiligingsprogramma later "Big Brother" genoemd – humor hebben die techneuten wel. Wetenschappers waarschuwden voor "baanpolarisatie" (weer die werkloosheidsangst!). De overheden stelden zelfs al in 1979, vóór de PC-revolutie, commissiesin om de "maatschappelijke gevolgen van micro-elektronica" te onderzoeken. Vooruitziend? Of gewoon de volgende ronde in de paniekpolonaise?
De absolute Piek Paniek werd echter bereikt eind jaren '90 met de millenniumbug, oftewel Y2K. Het probleem was knullig: programmeurs hadden decennialang jaartallen met twee cijfers opgeslagen om geheugen te besparen ('99' in plaats van '1999'). De angst: op 1 januari 2000 zouden computers '00' interpreteren als 1900, niet 2000, met wereldwijde chaos tot gevolg. Kerncentrales zouden smelten! Vliegtuigen zouden uit de lucht vallen! Verkeerslichten zouden op hol slaan! De financiële markten zouden instorten!
De paniek was compleet. Wereldwijd werd er naar schatting tussen de 300 en 500 miljard dollar (!) uitgegeven om de bug te fixen. Mensen sloegen massaal voedsel, water en zelfs vuurwapens in. Noodgeneratoren waren niet aan te slepen. Grote sommen geld werden van de bank gehaald. Het was de digitale apocalyps-hype ten top.
En toen werd het 1 januari 2000. En er gebeurde… vrijwel niets. Ja, een paar kleine hikjes hier en daar: 15 kernreactoren (niet centralés) vielen even uit, sommige geldautomaten deden raar, 150 zwangere vrouwen in Yorkshire kregen foute testresultaten. Vervelend, zeker. Maar de voorspelde wereldwijde ineenstorting? Die bleef uit. De grootste bug was misschien wel de bug in ons collectieve beoordelingsvermogen.
Daarna kwam het internet pas echt goed op gang. Eerst euforie: een democratiserende kracht, een wereldwijd dorp! De online consumentenmarkt explodeerde. Maar al snel volgde de kater: privacy-zorgen. Websites die via cookies en tracking-software onze data hamsterden. Angst voor hackers. Angst voor een "digitale apocalyps" – een grootschalige cyberaanval die alles platlegt. De cyberruimte werd het "vijfde slagveld". We werden technologisch afhankelijker dan ooit, en tegelijkertijd banger dan ooit voor de digitale spoken die we zelf hadden gecreëerd.
Akte 6: De AI angsten van vandaag – Terminator is echt (bijna)!
En zo landen we weer in het heden. De nieuwste technologische revolutie dient zich aan: Kunstmatige Intelligentie. En warempel, het oude paniekspook duikt weer op, nu in een glanzend nieuw digitaal jasje, met ChatGPT als zijn vlaggenschip.
De angst voor AI is diep geworteld, mede dankzij decennia aan populaire cultuur. Films als The Terminator, The Matrix, en Ex Machina hebben ons collectieve bewustzijn "ingeprent", zoals een expert het noemt. Het "Terminator Effect": we associëren AI automatisch met killer robots en doemscenario's. Dankjewel, Hollywood!
Toen ChatGPT verscheen, sprongen deze fictieve angsten moeiteloos over naar de werkelijkheid, naar de opiniepagina's en de praatprogramma's. Het maakt niet uit dat huidige AI-systemen (nog) geen eigen doelen, verlangens of bewustzijn hebben. Elke nieuwe doorbraak moet blijkbaar zijn eigen morele paniek krijgen. Het staat in het script.
Werkloosheid 2.0
"Alle banen zullen verdwijnen!" Ja, die kennen we. Het World Economic Forum gooit met cijfers: 85 miljoen banen weg tegen 2025, 45% van repetitieve taken geautomatiseerd. Klinkt eng. Maar de geschiedenis leert: technologie automatiseert taken, niet per se banen. De werkloosheid in Europa is gedaald sinds de robotisering. Het bereikte recent een laagterecord (6,4%). Radiologen verdwijnen niet, hun werk verandert omdat AI helpt met beeldanalyse. Maar ja, "Minder werk door AI!" verkoopt beter dan "Werk verandert door AI".
Existentiële risico's & superintelligentie
Dit is de échte, diepe angst. Niet alleen baanverlies, maar het einde van de mensheid. Experts gooien met kansberekeningen die je nekharen overeind doen staan: 50% kans op superintelligentie (AI slimmer dan mensen) in 2040, 90% kans in 2075. Zo'n superintelligentie zou "zonder waarschuwing of provocatie toeslaan. Het kernprobleem: het "afstemmingsprobleem". Hoe zorgen we dat AI onze waarden deelt en onze instructies niet letterlijk maar verkeerd interpreteert (de 'paperclip maximizer' gedachte-experiment: een AI die de opdracht krijgt zoveel mogelijk paperclips te maken, en uiteindelijk de hele aarde inclusief mensheid omzet in paperclips). Topwetenschappers schatten de kans dat AI de mensheid uitroeit ("p(doom)") op 10% in de komende eeuw. Een rondvraag onder 2.700 AI-wetenschappers leverde een gemiddelde "p(doom)" van 5% op. Vijf procent! Dat is... niet nul.
Dus, de hamvraag: is onze huidige AI-angst gewoon de zoveelste herhaling in de Eeuwige Paniek Cyclus? Of staan we dit keer wel degelijk voor een unieke, existentiële bedreiging die anders is dan het geschreven woord of de stoommachine? Het eerlijke antwoord is: waarschijnlijk een beetje van beide. AI heeft potentieel disruptiever en fundamenteler te zijn dan eerdere technologieën, juist vanwege het potentieel voor autonomie en intelligentie. Maar onze reactie erop volgt vooralsnog griezelig nauwkeurig het historische patroon.
Waarom trappen we steeds weer in dezelfde val?
Waarom zijn we zo voorspelbaar paniekerig? Een paar psychologische en maatschappelijke factoren spelen een rol:
Ons Oerbrein
Angst is een overlevingsmechanisme. Ons brein is geprogrammeerd om te reageren op potentiële bedreigingen. Liever tien keer te bang dan één keer dood. Dit mechanisme slaat echter op hol bij abstracte, nieuwe technologische dreigingen. We lijden aan "negativity bias": negatieve informatie weegt zwaarder dan positieve. En we maken twee cruciale denkfouten: we overschatten de dreiging en onderschatten ons eigen vermogen om ermee om te gaan en ons aan te passen.
Media & populaire (sociale) cultuur
Zoals gezien, spelen media en films een enorme rol in het framen en versterkenvan technologische angsten. Negatief nieuws, doemscenario's en sensationele koppen verkopen nu eenmaal beter dan genuanceerde analyses. "AI Gaat Ons Redden" trekt minder lezers dan "AI Gaat Ons Vermoorden". Films als Frankenstein (geschreven tijdens een 'zomer zonder zon' in 1816, ook een soort apocalyps!) en Terminator vormen ons collectieve onderbewuste. Technologie wordt vaak gepresenteerd in extremen: wondermiddel of duivelsuitvinding. De nuance sneuvelt.
Economische Belangen
Achter elke paniek schuilen ook economische motieven. De Y2K-bug was een goudmijn voor IT-consultants. Angst verkoopt niet alleen kranten, maar ook oplossingen, beveiligingssoftware, nieuwe trainingen, en soms zelfs wapens en noodrantsoenen (hallo minister Annelies Verlinden). Bedrijven spelen hier handig op in met marketing die inspeelt op zowel angst ("Mis de boot niet!") als opluchting ("Onze tool lost het op!"). Tegelijkertijd creëert disruptie ook echte economische kansen: investeringen in nieuwe vaardigheden, infrastructuur, en het dichten van de 'tech gap'. Paniek is big business.
Lessen voor de toekomst (die we waarschijnlijk toch vergeten)
Dus, wat leren we van deze tijdreis door technopanische territoria?
Technologische paniek is een oermenselijk, voorspelbaar patroon. We doen het al sinds Socrates zeurde over schriftrollen. Onze eerste reactie op het nieuwe en onbekende is vaak overdreven, gevoed door angst, mediahype en economische belangen.
Tegelijkertijd is de situatie met AI misschien anders. Anders dan de boekdrukkunst of elektriciteit, heeft AI het potentieel om zelfstandig te denken, te leren en te handelen op manieren die we misschien niet volledig kunnen voorzien of controleren. Het "afstemmingsprobleem" is een reëel, complex vraagstuk. Een zekere mate van waakzaamheid is dus zeker op zijn plaats.
Maar de geschiedenis leert ons vooral dat blinde paniek en doemdenken zelden productief zijn. Ze kunnen innovatie remmen en leiden tot irrationele beslissingen (zoals 500 miljard uitgeven aan een bug die nauwelijks beet). Mensen zijn opmerkelijk adaptief. We passen ons aan, ontwikkelen nieuwe vaardigheden, creëren nieuwe regels en vinden manieren om technologie (uiteindelijk) ten goede te gebruiken – of er in ieder geval mee te leren leven.
De kunst is het vinden van evenwicht. Een genuanceerde benadering: erken de potentiële risico's van AI, werk aan ethische kaders en regulering (verstandig!), maar laat je niet verlammen door overmatige angst. Voorkom naïef technologie-optimisme dat blind is voor negatieve gevolgen, maar vermijd ook de verlammende angst die vooruitgang blokkeert.
Net zoals bij eerdere technologische revoluties, zal de transitie naar een AI-gedreven wereld waarschijnlijk hobbelig zijn, vol uitdagingen, maar ook vol nieuwe kansen en mogelijkheden. Mits we lessen trekken uit het verleden (haha, goeie grap) en verstandig omgaan met de uitdagingen van vandaag.
Dus, de volgende keer dat je een kop leest als "AI vernietigt de mensheid!", haal dan diep adem. Denk even terug aan Socrates, aan de monniken die Gutenberg vervloekten, aan de Luddieten, aan de Y2K. Glimlach even om onze collectieve, eeuwigdurende technostress. En ga dan verder met je leven. De robots komen misschien wel, maar de kans is groot dat ze, net als het schrift, de drukpers en de gloeilamp, gewoon onderdeel worden van ons complexe, chaotische, en altijd veranderende bestaan. Tot de volgende uitvinding waar we weer massaal over in paniek kunnen raken, natuurlijk. Want sommige dingen veranderen nooit. En dat is, op een vreemde manier, misschien wel geruststellend. Of juist extreem deprimerend. Ik ben er nog niet helemaal uit. Tijd voor nog een kop koffie (of een lekker glas Rhônewijn misschien).
Rudi D'Hauwers - 3 april 2025
Reactie plaatsen
Reacties